Τετραφάρμακον Επίκουρου

Άφοβον ο θεός,

Ανύποπτον ο θάνατος

Το μεν αγαθόν εύκτητον,

Το δε δεινόν ευκρατέρητον

[Από τον Πάπυρο 1005, εκ του Papyro Erkolaneze]

Ών η σοφία παρασκευάζεται εις την όλου βίου μακαριότητα πολύ μέγιστον έστιν η της φιλίας κτήσις...

Ακόμη:

(Απάντηση του νεαρού επικούρειου Λούκιου Τορκουάτου περί Αρετής κατά την επικούρεια Φιλοσοφία στον Κικέρωνα: Cicero, De Finibus Bonorum et Malorum)

Φρόνηση

Αυτό που οι Έλληνες ονομάζουν τέλος δεν αποτελεί μέσον για κάτι άλλο, αλλά είναι το ύψιστο αγαθό για το οποίο καθετί άλλο αποτελεί μέσον. Θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι το ύψιστο αγαθό είναι η ευτυχισμένη ζωή.

Όσοι ταυτίζουν το Ύψιστο Αγαθό αποκλειστικά με την αρετή έχουν παραπλανηθεί από τη λαμπρότητα μιας λέξης και δεν κατανοούν τις αληθινές απαιτήσεις της φύσης. Αν δεχτούν να ακούσουν τον Επίκουρο, θα απαλλαγούν από το πιο ...

χονδροειδές λάθος. Η σχολή σας μιλάει πολύ για την υπέρτατη ομορφιά των αρετών' αν όμως οι αρετές δεν έφερναν την ηδονή, ποιος θα τις θεωρούσε αξιέπαινες ή επιθυμητές; Την ιατρική την εκτιμούμε, όχι επειδή παρουσιάζει επιστημονικό ενδιαφέρον μα επειδή συμβάλλει στην υγεία. Την τέχνη της ναυσιπλοΐας την επαινούμε για την πρακτική της αξία κι όχι για την θεωρητική της, επειδή εφαρμόζει κανόνες που `ναι απαραίτητοι για το ασφαλές ταξίδι. Έτσι και η Φρόνηση, που θα πρέπει να τη θεωρούμε ως τέχνη του ζην, αν δεν έφερνε αποτελέσματα δεν θα ήταν επιθυμητή' όμως είναι μια επιθυμητή αρετή, επειδή εξασφαλίζει και παράγει ηδονή. Όσο για το νόημα που δίνω στην ηδονή, ήδη θα πρέπει να σας είναι ξεκάθαρο και δεν πρέπει να `στε προκατειλημμένοι εναντίον μου εξαιτίας του ότι η λέξη συσχετίζεται με την προστυχιά. Ο κύριος πρόξενος της ταραχής στη ζωή ενός ανθρώπου είναι η άγνοια του καλού και του κακού' οι λαθεμένες αντιλήψεις μας πάνω σ` αυτά συχνά μας αποστερούν τις μεγαλύτερες ηδονές και μας βασανίζουν με τους πιο σκληρούς πόνους της ψυχής. Άρα χρειαζόμαστε τη Φρόνηση, για να μας απαλλάξει από τους φόβους και τις ορμές μας, να ξεριζώσει όλα τα λάθη και τις προκαταλήψεις και να μας υπηρετήσει σαν αλάνθαστος οδηγός για την επίτευξη της ηδονής. Και μόνο η Φρόνηση μπορεί να αποδιώξει την θλίψη απ` τις καρδίες μας και να μας προστατέψει από την ανησυχία και το φόβο` αν την αφήσεις να σε δασκαλέψει, θα μπορέσεις να ζήσεις γαλήνια και να σβήσεις τις πυρακτωμένες φλόγες της επιθυμίας. Γιατί οι επιθυμίες είναι ανίκανες να βρουν ικανοποίηση` και δεν καταστρέφουν μόνο μεμονωμένα άτομα μα οικογένειες ολόκληρες, και μάλιστα συχνά ταρακουνούν τα θεμέλια του κράτους. Αυτές είναι η πηγή του μίσους, των καυγάδων, των ανταγωνισμών, των πολεμικών συγκρούσεων. Κι όχι μόνο δείχνουν το πρόσωπο τους προς τα έξω, όχι μόνο επιτίθενται τυφλά εναντίον άλλων, μα ακόμα κι όταν είναι φυλακισμένες μες στην καρδιά μαλώνουν και τρώγονται μεταξύ τους' κι αυτό δεν μπορεί παρά να φαρμακώνει την ζωή στο σύνολο της. Επομένως, μόνο ο Σοφός, που κλαδεύει την οργιώδη βλάστηση της ματαιοδοξίας και των λαθών, έχει την δυνατότητα να ζήσει ανενόχλητος από τη θλίψη και το φόβο, ευχαριστημένος μέσα στα όρια που έχει θέσει η φύση των πραγμάτων. Τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι πιο χρήσιμο για το ευ ζην, από τη διδασκαλία του Επίκουρου σχετικά με τις επιθυμίες. ... Αν προσέξουμε ότι η άγνοια και το λάθος υποβιβάζουν το σύνολο της ζωής σε μια σύγχυση, ενώ η Φρόνηση από μόνη της είναι ικανή να μας προστατέψει από τις επιθέσεις της βουλιμίας και τις συμφοράς του φόβου, μιας και μας διδάσκει πώς να αντιμετωπίζουμε ακόμα και τα χτυπήματα της τύχης με μετριοπάθεια, και μας δείχνει όλα τα μονοπάτια που οδηγούν στην ηρεμία και την γαλήνη, τότε γιατί να μην ομολογήσουμε, δίχως δισταγμό, ότι η Φρόνηση είναι επιθυμητή για τις ηδονές που προσφέρει, κι ότι η Αφροσύνη πρέπει να αποφεύγεται λόγω των τραυματικών συνεπειών της;

Εγκράτεια

Δεν είναι επιθυμητή αυτή καθαυτή η Εγκράτεια' αλλά την ενστερνιζόμαστε διότι προσφέρει ψυχική ηρεμία και κατευνάζει τις καρδιές με ένα αίσθημα αρμονίας. Γιατί δεν αρκεί απλώς να κρίνουμε τι είναι σωστό να κάνουμε και τι όχι' χρειάζεται και να εμμείνουμε στην κρίση μας. Όμως οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν αντοχή' κι οι αποφάσεις τους χάνουν τη δύναμη τους κι υποχωρούν, ευθύς μόλις εμφανιστούν μπρος στα μάτια τους οι όμορφες όψεις των ηδονών, και παραδίνονται αιχμάλωτοι στα πάθη τους μη μπορώντας να προβλέψουν το αναπόφευκτο αποτέλεσμα. Για χάρη μιας μικρής και μη αναγκαίας ηδονής -που θα μπορούσαν είτε να την εξασφαλίσουν με άλλο τρόπο είτε να την απαρνηθούν ολωσδιόλου χωρίς κανένα πόνο-, θα πάθουν μια σοβαρή αρρώστια ή θα χάσουν την περιουσία τους ή θα εξευτελιστούν, και δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις όπου κινδυνεύουν να υποστούν τιμωρίες που επιβάλλουν οι νόμοι και τα δικαστήρια. Από την άλλη μεριά, όσοι είναι αποφασισμένοι να χαίρονται τις ηδονές στον βαθμό που μπορούν ν` αποφεύγουν όλες τις επώδυνες συνέπειες τους, και διατηρούν την ικανότητα να κρίνουν και δεν παρασύρονται σε μια πορεία που και οι ίδιοι τη θεωρούν λανθασμένη, αυτοί δρέπουν την υψηλότερη ηδονή απέχοντας από τις ηδονές. Και με τον ίδιο τρόπο, συχνά υπομένουν τον πόνο με τη θέληση τους, ώστε να μην εκτεθούν σε χειρότερους πόνους αν δεν το κάνουν. Αυτό αποδεικνύει ξεκάθαρα ότι η Παραλυσία δεν είναι από μόνη της ανεπιθύμητη, ακριβώς όπως η Εγκράτεια είναι επιθυμητή όχι επειδή αποκηρύσσει τις ηδονές αλλά γιατί εξασφαλίζει μεγαλύτερες ηδονές.

Ανδρεία

Το να μπαίνεις σε κόπους και να υπομένεις τους πόνους δεν είναι από μόνα τους ελκυστικά. Το ίδιο και η αντοχή, η εργατικότητα, η επιφυλακή, ακόμα κι η πολυύμνητη εκείνη αρετή που ονομάζουμε καρτερικότητα' ακόμα κι η Ανδρεία. Όμως αποβλέπουμε σ` αυτές τις αρετές ώστε ζούμε χωρίς ανησυχία και φόβο, και όσο γίνεται απελευθερωμένοι από τον ψυχικό και σωματικό πόνο. Ο φόβος του θανάτου καταστρέφει την ήρεμη και ομαλή πορεία της ζωής' και το να σκύβεις το κεφάλι στον πόνο και να τον υφίστασαι απελπισμένος και αδύναμος είναι ό,τι πιο αξιοθρήνητο. Αυτού του είδους η αδυναμία έχει κάνει ανθρώπους να προδώσουν τους γονείς τους, να προδώσουν φίλους, να προδώσουν την πατρίδα τους' και πολλούς τους έχει οδηγήσει σε πλήρη αυτοκαταστροφή. Κι από την άλλη, ένα δυνατό και αγέρωχο πνεύμα είναι τελείως απελευθερωμένο από την ανησυχία και τη θλίψη. Μ` ένα τέτοιο πνεύμα αλαφραίνει ο πόνος, κι όταν οι πόνοι είναι ελαφρείς, οι ανάπαυλες είναι συχνές' οι μέτριοι πόνοι, πάλι, είναι του χεριού μας: μπορούμε να τους αντέξουμε αν είναι υποφερτοί’ κι όταν πλέον δεν είναι υποφερτοί μπορούμε τότε ατάραχοι να εγκαταλείψουμε το θέατρο της ζωής, αφ`ης στιγμής το έργο έχει πλέον πάψει να μας ευχαριστεί. Οι συλλογισμοί ετούτοι δείχνουν ότι δεν κατηγορούνται αυτές καθ` αυτές η ατολμία κι η δειλία και δεν υμνούνται αυτά καθ` αυτά το σθένος κι η ανδρεία. Τα πρώτα απορρίπτονται γιατί γεννούν πόνο. Τα δεύτερα είναι επιθυμητά γιατί γεννούν την ηδονή.

Δικαιοσύνη

Μένει τώρα να πω για τη Δικαιοσύνη, για να συμπληρωθεί ο πίνακας των αρετών' όμως η Δικαιοσύνη επιδέχεται την ίδια αντιμετώπιση με τις προηγούμενες. Έδειξα πως η Φρόνηση, η Εγκράτεια κι η Ανδρεία είναι τόσο στενά δεμένες με την ηδονή που είναι αδύνατο να τις αποκόψεις ή να τις ξεχωρίσεις απ` αυτήν. Θα πρέπει να δεχτούμε ότι το ίδιο ισχύει και για τη Δικαιοσύνη. Όχι μόνο δεν βλάπτει κανέναν η Δικαιοσύνη αλλά, αντίθετα, πάντα προσφέρει κάποιο όφελος, εν μέρει διότι χάρη σ` αυτήν γαληνεύουν τα πνεύματα και εν μέρει διότι στηρίζει την ελπίδα της απρόσκοπτης παροχής όλων όσων πραγματικά έχει ανάγκη μια αδιάφθορη φύση. Και ακριβώς όπως η Αφροσύνη, η Ακολασία και η Δειλία βασανίζουν την ψυχή και ξεσηκώνουν διχόνοιες και ταραχές, έτσι και η Ανομία, όταν είναι γερά ριζωμένη στην καρδιά, φέρνει ψυχική ταραχή και μόνο με την παρουσία της. Και άπαξ και βρει τρόπο να εκδηλωθεί μέσα από κάποια άδικη πράξη, οσοδήποτε κρυφή, ποτέ δεν μπορεί να νιώσει τη σιγουριά ότι η πράξη θα παραμείνει ανεξιχνίαστη. Οι συνηθισμένες συνέπειες ενός εγκλήματος είναι, πρώτα η υποψία, μετά η σπερμολογία κι η φημολογία, στη συνέχεια ο κατήγορος και μετά ο δικαστής. Πολλοί εγκληματίες φτάνουν στο σημείο να παράσχουν οι ίδιοι μάρτυρες ενάντια στον εαυτό τους, πράγμα που συνέβη την εποχή που ΄σουν Συγκλητικός. Ακόμα κι αν κάποιος νομίζει πως είναι προστατευμένος και οχυρωμένος απέναντι στους συνανθρώπους του, δεν θα πάψει να φοβάται το μάτι του ουρανού και θα `χει τη φαντασίωση ότι τις τύψεις και την αγωνία που μέρα νύχτα του δαγκώνουν την καρδιά, του τις στέλνει η θεία πρόνοια για να τον τιμωρήσει. Όμως, πως μπορεί η ανομία να συμβάλει στη μείωση των οχλήσεων ή να ισοφαρίσει το γεγονός ότι η ίδια τις επαυξάνει, έτσι όπως φορτώνει τον άνθρωπο με μια ένοχη συνείδηση, με τιμωρίες από το νόμο και με το μίσος των συνανθρώπων; Κι ωστόσο, υπάρχουν κάποιοι που ενδίδουν στη φιλαργυρία, στη φιλοδοξία και την λατρεία της εξουσίας, στη λαγνεία και την αδηφαγία και σ`εκείνες τις άλλες επιθυμίες που τα άνομα κέρδη όχι μόνο δεν τις μειώνουν μα τις επαυξάνουν` σε σημείο που να τους θεωρείς πια άξιους καταστολής παρά αναμόρφωσης. Επομένως, όσοι άνθρωποι έχουν ισχυρή φύση οδηγούνται από τη φωνή της λογικής στη δικαιοσύνη και την τιμιότητα. Για κάποιον που δεν έχει μόρφωση ή πόρους, η ατιμία δεν είναι σωστή στάση, εφ` όσον είναι δύσκολο να ευοδωθούν τα σχέδια ενός τέτοιου ανθρώπου ή να βγει καλό από την όποια επιτυχία τους. Κι από την άλλη, ένας πλούσιος και έξυπνος άνθρωπος, όντας γενναιόδωρος και φιλελεύθερος, κερδίζει τη συμπάθεια και την εύνοια των άλλων, τα πιο σίγουρα μέσα για μια ειρηνική ζωή' πόσο μάλλον που πραγματικά δεν έχει κανένα κίνητρο να παραβιάζει το νόμο: εφ` όσον τις φυσικές του επιθυμίες του είναι εύκολο να τις ικανοποιήσει χωρίς να αδικήσει κανένα συνάνθρωπο ενώ στις κενές επιθυμίες θα πρέπει να αντιστέκεται διότι δεν στοχεύουν σε πράγματα που `ναι στ` αλήθεια επιθυμητά' ταυτόχρονα, η χασούρα, σύμφυτη με το Άδικο, είναι μεγαλύτερη από τα κέρδη και τα οφέλη. Συνεπώς δεν θα ήταν σωστό να πούμε πως η Δικαιοσύνη είναι επιθυμητή αυτή καθ` αυτή. Είναι επιθυμητή επειδή σε μεγάλο βαθμό παράγει ικανοποίηση. Το να σ` έχουν σε υπόληψη και να σε συμπαθούν, είναι κάτι που φέρνει ικανοποίηση, γιατί έτσι η ζωή σου γίνεται πιο ασφαλής και πιο πλήρης σε ηδονές. Γι` αυτό θεωρούμε πως η Ανομία πρέπει να αποφεύγεται όχι μόνο λόγω των μειονεκτημάτων της άδικης ζωής αλλά πολύ περισσότερο γιατί όταν κατοικεί μες στην καρδιά του ανθρώπου, δεν του επιτρέπει να γνωρίσει μια στιγμή ησυχίας και ν` ανασάνει ελεύθερα.

Αν λοιπόν, ακόμα κι η δόξα των Αρετών, για την οποία οι άλλοι φιλόσοφοι αρέσκονται να μακρηγορούν με τόση ευφράδεια, δεν έχει σε τελική ανάλυση κανένα νόημα εκτός αν αυτό βασίζεται στην ηδονή, μιας και η ηδονή είναι το μόνο πράγμα που από μόνο του είναι θελκτικό και ελκυστικό, τότε δεν χωρά αμφιβολία ότι η ηδονή είναι το ανώτερο και τελικό Αγαθό και ότι ευτυχισμένη ζωή δεν είναι παρά η ηδονική ζωή.